VÀI SUY NGHĨ VỀ CÁCH THỂ HIỆN BÀI XUẤT HÀNH (HOÀNG KIM)

 

VÀI SUY NGHĨ VỀ CÁCH THỂ HIỆN BÀI XUẤT HÀNH (HOÀNG KIM)

Bài hát Xuất Hành (Hoàng Kim) được coi là một tác phẩm kinh điển mà hầu như người Công Giáo Việt Nam nào cũng biết. Nó được dệt nhạc từ Bài Ca của Môsê, trích trong sách Xuất Hành (Xh 15,1-2.3-4.5-6.17-18; 1a). Phụng vụ tối Thứ Bảy Tuần Thánh với Thánh Lễ Canh Thức Vượt Qua quy định bài hát này được hát ngay sau bài đọc trích sách Xuất Hành. Bài sách thánh này kể lại việc Chúa sai Môsê dẫn dân Do Thái ra khỏi Ai Cập, với phép lạ vĩ đại tại Biển Đỏ. Chúa sai Môsê cầm cây gậy và giơ tay trên biển để nước rẽ ra thành hai bức tường thành hai bên tả hữu, và dân Chúa đi băng qua lòng biển. Quân Pharaô đuổi theo, Chúa sai Môsê đưa tay xuống và biển vùi lấp binh tướng và kị mã của Pharaô. Biến cố mà dân Do Thái vẫn tưởng nhớ gọi là phép lạ vĩ đại trên Biển Đỏ này được các nhà sử gia, khoa học gia và khảo cổ nghiên cứu rất kĩ lưỡng trong nhiều năm qua. Có những quan điểm cho rằng đó chỉ là một truyền thuyết xa xưa được anh hùng ca hóa, những quan điểm khác cho rằng đó là một biến cố trùng hợp trong tự nhiên và có thể giải thích được, và cũng có những quan điểm coi đây là điều đã thực sự diễn ra đưa ra những bằng chứng thuyết phục.

Trong phụng vụ đêm Canh Thức Vượt Qua, được đặc trưng bởi phần phụng vụ Lời Chúa với các bài đọc được đề nghị chính thức là bảy bài Cựu Ước và hai bài Tân Ước (một bài Thánh Thư và một bài Tin Mừng), trong những trường hợp với lý do mục vụ cần thiết, có thể bỏ bớt một số bài đọc. Tuy nhiên, luật phụng vụ quy định rằng: “phải đọc ít nhất ba bài Cựu Ước, và trong trường hợp gấp rút thì đọc ít nhất là hai bài, nhưng không bao giờ được bỏ bài trích sách Xuất Hành” (quy định số 21 trong đêm Canh Thức Vượt Qua, Sách Lễ Roma trang 289). Bài này được hát ngay sau khi bài đọc trích sách Xuất Hành chấm dứt, với câu “Môsê và toàn dân hát mừng Chúa bài ca này” (không xướng Đó là Lời Chúa).

Về bài Xuất Hành của tác giả Hoàng Kim (linh mục nhạc sĩ Gioakim Lương Hoàng Kim 1927-1985), như đã nói, đã trở nên rất thông dụng trong mọi cử hành phụng vụ Canh Thức Vượt Qua của các nhà thờ Công Giáo Việt Nam cả trong nước hay hải ngoại. Đến nỗi nếu ca đoàn hôm đó có chọn một tác phẩm cùng chủ đề mà của tác giả khác, nhiều người tham dự vẫn tiếc nuối, vì năm đó họ “không được nghe: Vang lên muôn lời ca”! Bài hát trang trọng, hào hùng, sốt sắng vang lên trong đêm Vọng Phục Sinh làm người nghe vọng tưởng biến cố nhiệm mầu xưa kia. Tuy nhiên, một số ca đoàn lại lạm dụng và tăng thêm phần kịch tính cho bản nhạc bằng cách hòa âm phối khí mang chất quá ư sân khấu hóa phụng vụ, với tiếng ngựa phi chẳng hạn, làm cho bài hát trở nên “trổi” nhất trong đêm Canh Thức Vượt Qua. Chúng ta đừng quên rằng dẫu là một biến cố quan trọng nền tảng (từ biến cố Xuất Hành mới hình thành Lễ Vượt Qua mà chính Đức Kitô là Con Chiên Vượt Qua đích thực đã làm ứng nghiệm mọi lời Sách Thánh nói đến) nhưng bài đọc này vẫn thuộc thời đại Cựu Ước. Chính vì vậy mà Giáo Hội dạy là: “Nên hướng dẫn vắn tắt để giáo dân hiểu các bài Cựu Ước này có ý nghĩa tượng trưng và báo trước những thực tại trong Kitô giáo”. Trọng tâm của đêm Canh Thức Vượt Qua là mầu nhiệm Chúa Phục Sinh được mừng kính. Đây chính là chân lý cao cả nhất trong đạo và thánh lễ trọng thể nhất trong năm phụng vụ. Bài Xuất Hành, nếu có được thì cần hòa âm hay phối khí cho trang trọng và gợi lại mầu nhiệm hào hùng năm xưa, nhưng không nên lạm dụng quá mức.

Bản gốc gồm ba câu xướng (tức là phiên khúc) với ý nhạc súc tích, hào hùng. Bản nguyên thủy này lại thiếu rất nhiều với nội dung bài Thánh vịnh đáp ca như phụng vụ quy định. Tuy nhiên, nó lại là bản được Imprimatur. Sau này, xuất hiện bản được bổ sung với sáu câu xướng. Bản này được in trong tập Thánh Vịnh Huyền Ca năm 2001 do các môn đệ và thân hữu của linh mục nhạc sĩ Hoàng Kim cùng với nhóm Các Giờ Kinh Phụng Vụ xuất bản và không rõ ai là người viết thêm vào ba câu xướng sau (hiệu đính) nên có thể đặt ra nhiều câu hỏi về mặt tác quyền. Người viết có gửi email cho nhóm Các Giờ Kinh Phụng Vụ để tìm hiểu nhưng chưa thấy hồi âm. Bản thu âm nằm trong Album Họp Mừng Vượt Qua cùng xuất bản năm 2001. Cũng không rõ bản sáu câu xướng này đã được Imprimatur hay chưa. Nhưng so với bản ba câu xướng, thì bản này thích hợp hơn vì đáp ứng tốt hơn về phương diện phụng vụ, vì bản gốc với ba câu xướng không đủ hết ý của phần thánh vịnh đáp ca. Cho dù có những ý kiến cho rằng bản sáu câu xướng với phần ba câu xướng đầu vốn quen thuộc đã bị thay đổi với tiết tấu không hay bằng bản ba câu xướng trước kia, nhưng việc hát đầy đủ bản văn của Lời Chúa được Giáo Hội quy định trong phần thánh vịnh đáp ca là việc quan trọng hơn. Tuy nhiên, trong thực tế, thánh lễ Canh Thức Vượt Qua rất dài (với bốn phần: Phụng vụ Ánh Sáng, Phụng vụ Lời Chúa, Phụng vụ Phép Rửa và Phụng vụ Thánh Thể). Việc hát từng câu xướng một với câu đáp ca của bài hát không những làm cho bài hát quá dài mà lại trên hết là không đúng phụng vụ! (Thực ra vốn dĩ câu đáp ca của bài hát cũng đã dệt nhạc và lời dài hơn yêu cầu của bản văn phụng vụ. Bởi vì phụng vụ quy định câu đáp ca của bài thánh vịnh đáp ca này chỉ là một câu: “Tôi sẽ ca ngợi Chúa, vì Ngài cao cả”. Trong khi bài Xuất Hành – Hoàng Kim lại lấy nguyên phần câu đáp ca và một phần của câu xướng để làm phần đáp ca-điệp khúc). Chính vì vậy có một số ca đoàn đây đó thấy vừa phải phiền phức (phải tập hát bản mới trong khi bản cũ đã quen) và sợ phải hát dài dòng nên đã chọn hát bản cũ cho an toàn hoặc hát bản mới mà bỏ bớt một hay hai câu xướng cuối. Mà như vậy cũng không đúng, bởi vì bỏ bớt các câu thánh vịnh thì không được. Trong cả thánh vịnh, Giáo Hội đã chọn ra những câu phù hợp và liên quan nhất tới Bài Đọc để chúng ta hát lên rồi, mà lại đi bỏ mất cách tùy tiện thì không đúng. Nhiều nơi còn viện dẫn lý do “vì đức bác ái với cộng đoàn”, thật là một ngụy biện kì cục! Tuy nhiên, còn căn bản hơn, chính các câu xướng của bản mới này cũng không được phân chia theo cách phân chia của Sách Bài Đọc. Nói cách khác, bản sáu câu xướng này thì đủ theo nội dung của Sách Bài Đọc, nhưng lại phân chia câu xướng không đúng với cách phân chia câu của Sách Bài Đọc. Chính vì vậy, khi tham khảo lại chính Sách Bài Đọc, người viết muốn ghi ra đây để chúng ta nhìn kĩ hơn về bài Xuất Hành (Hoàng Kim) với hai phiên bản như sau:

Đáp ca:

- Sách Bài Đọc: “Tôi sẽ ca tụng Chúa, vì Người uy linh cao cả”.

- Xuất Hành (Hoàng Kim):

o Bản 3 câu xướng: “Vang lên muôn lời ca, ta ca ngợi Chúa, vì uy danh Người cao cả. Chiến mã với kỵ binh, Ngài đã quăng chìm đáy biển (ư)”.

o Bản 6 câu xướng: “Vang lên muôn lời ca, ta hát mừng Chúa, vì quả thật Ngài lẫm liệt oai phong. Kỵ binh với chiến mã, Ngài đã quăng chìm xuống đại (hm) dương”.

Nhận xét: Chúng ta thấy nơi câu đáp này, bài Xuất Hành (Hoàng Kim) đã dệt nhạc và lấy lời dài hơn Sách Bài Đọc quy định. Cho dù không hoàn toàn giống như Sách Bài Đọc quy định, nhưng khi đã hát thì chúng ta vẫn hát như thế, vì tôn trọng bản quyền bài hát của tác giả. Còn ai muốn sát Phụng Vụ hơn, có thể chọn các tác phẩm dệt nhạc của câu đáp ca đúng với Sách Bài Đọc.

Xướng 1:

- Sách Bài Đọc: “Tôi sẽ ca tụng Chúa, vì Người uy linh cao cả. Người đã ném ngựa và người xuống biển khơi. Chúa là sức mạnh và là khúc ca của tôi, chính Người đã cho tôi được cứu thoát. Người là Thiên Chúa tôi, tôi sẽ tôn vinh Người; Người là Chúa tổ phụ tôi, tôi sẽ hát ca mừng Chúa”.

- Xuất Hành (Hoàng Kim): (vì đã lấy một phần của câu 1 này vào phần điệp khúc cho nên chúng ta chỉ hát tiếp)

o Bản 3 câu xướng: (câu xướng 1) “Ấy sức mạnh tôi, lời ca nơi miệng tôi là Chúa, nguồn cứu thoát của con”. (câu xướng 2) “Thiên Chúa của tôi, tôi hát khen Ngài. Thần của tổ tiên tôi, tôi tán dương Ngài”.

o Bản 6 câu xướng: (câu xướng 1) “Ấy sức mạnh đời tôi, lời hoan ca miệng tôi là chính Chúa, Đấng giải thoát tôi”. (câu xướng 2) “Chúa Trời tôi như vậy tôi cảm phục hết lòng. Đấng tổ tiên thờ kính tôi rất mực tán dương”.

Nhận xét: Như vậy, nếu hát đúng phụng vụ, thì dù cho bản 3 câu hay bản 6 câu xướng, cũng cần phải hát 2 câu xướng đầu làm một lần.

Xướng 2:

- Sách Bài Đọc: “Chúa như là người chiến sĩ, danh thánh Người thật toàn năng. Người đã ném xe cộ và đạo binh của Pha-ra-on xuống biển, và dìm xuống Biển Ðỏ các tướng lãnh của ông.

- Xuất Hành (Hoàng Kim):

o Bản 3 câu xướng: (xướng 3) “Chúa là Đấng anh hùng chiến sĩ (ca đoàn: Đấng anh hùng chiến sĩ). Danh Người là Đức Chúa” (ca đoàn: Là Đức Chúa)

o Bản 6 câu xướng: (xướng 3) “Chúa là Đấng anh hùng chiến sĩ (ca đoàn: Đấng anh hùng chiến sĩ). Danh Người là Đức Chúa” (ca đoàn: Là Đức Chúa) (xướng 4) “Xa mã Pharaon, Người đẩy cho nước cuốn. Tướng dũng và binh hùng chết chìm trong Biển Sậy. Vực thẳm vùi lấp chúng như chì đáy biển sâu”.

Nhận xét: Như vậy, lần xướng thứ hai này, cần hát câu xướng 3 và 4 chung với nhau.

Xướng 3:

- Sách Bài Đọc: “Các vực thẳm đã chôn sống họ, họ rơi xuống đáy biển như tảng đá to. Lạy Chúa, tay hữu Chúa biểu dương sức mạnh; lạy Chúa, tay hữu Chúa đánh tan quân thù”.

- Xuất Hành (Hoàng Kim):

Bản 6 câu xướng: Câu xướng 4 đã lấy trước một phần và không có dệt nhạc phần sau (Lạy Chúa, tay hữu Chúa biểu dương sức mạnh; lạy Chúa, tay hữu Chúa đánh tan quân thù) như Sách Bài Đọc trích ra và quy định. Thật đáng tiếc, bản 6 câu này lại dệt nhạc một câu khác trong Bài ca của Môsê mà Sách Bài Đọc lại không đề nghị: (câu xướng 5) “Ai trong bậc thần minh được như Ngài, lạy Chúa? Ai thánh thiện uy linh như Ngài là Đấng Thánh?”

Nhận xét: Như vậy thì câu này không cần thiết! Nếu hát cũng được mà bỏ cũng không sao!

Xướng 4:

- Sách Bài Đọc: “Chúa đem con cái Ít-ra-en trồng trên núi gia nghiệp Chúa, nơi vững chắc Chúa làm nơi cư ngụ, ôi lạy Chúa, là cung thánh tay Chúa đã lập nên; Chúa sẽ thống trị muôn đời muôn kiếp”.

- Xuất Hành (Hoàng Kim):

Bản 6 câu: (xướng 6) “Dân Ngài đã chuộc về cho lập cư trên núi, núi gia nghiệp của Ngài. Tay Ngài đã xây nên cả một ngôi đền thánh. Đức Chúa hằng hiển trị muôn thuở tới muôn đời”.

Nhận xét: Chỉ có câu xướng này là dệt nhạc khá sát và đầy đủ với lời được đề nghị trong Sách Bài Đọc.

Như vậy, xin mạo muội đưa ra những nhận xét chung thế này:

1. Bài viết chỉ phân tích tác phẩm về nhiều góc nhìn, không mang tính đề nghị nên hát hay không hát tác phẩm. Đó là tùy sự phân định của ca trưởng.

2. Tuy nhiên, nếu có hát bản ba câu xướng như xưa nay thì nên hát theo quy định của Sách Bài Đọc, tức là trình tự bài hát sẽ là: Đáp ca-Xướng lần 1 (câu xướng 1& xướng 2)-Đáp ca-Xướng lần 2 (câu xướng 3).

3. Nếu hát bản sáu câu xướng thì lại đáp ứng đúng và đủ như phụng vụ quy định. Viện lý do để hát ngắn gọn, trong khi không đủ nội dung mà phụng vụ quy định thì là thiệt thòi cho người tham dự phụng vụ.

4. Nếu hát bản sáu câu xướng, vẫn nên hát theo chỉ định của Sách Bài Đọc. Nghĩa là hát Đáp ca, rồi hát câu xướng lần 1 (với câu xướng 1 và 2), câu xướng lần 2 (câu xướng 3 và 4), câu xướng lần 3 (nếu muốn hát câu xướng 5 thay vào thì hát, nhưng cũng tạm bợ...) và câu xướng lần 4 (xướng 6). Không hát từng câu xướng cùng với đáp ca.

5. Đàn chỉ nên dạo vài note nhạc để ca đoàn bắt vào. Tính chất bài thánh vịnh đáp ca này hào hùng, trang trọng nhưng cũng thể hiện vừa phải, tránh việc sân khấu hóa và kịch tính hóa phụng vụ và tạo cảm giác như thể đây là điểm nhấn chính của đêm Canh Thức Vượt Qua. Đặc tính của các bài thánh vịnh đáp ca là những bài ca suy niệm nên cần được hát vừa phải để cộng đoàn lắng nghe và suy niệm.

Mùa Chay 2023

Con Chiên Nhỏ